Zgrupowanie „Żaglowiec”
| Historia | |
| Państwo | |
|---|---|
| Sformowanie |
1 sierpnia 1944 |
| Rozformowanie |
30 września 1944 |
| Tradycje | |
| Rodowód |
Rejon 1 Obwodu Żoliborz |
| Dowódcy | |
| Pierwszy |
kpt. Marian Kamiński „Jur”, „Ster”, „Żaglowiec” |
| Działania zbrojne | |
| II wojna światowa (powstanie warszawskie) | |
| Organizacja | |
| Dyslokacja | |
| Formacja | |
| Rodzaj wojsk | |
| Podległość | |
Zgrupowanie „Żaglowiec” – konspiracyjne oddziały kadrowe 21 Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy” działające od października 1939. Od 1940 podporządkowane Związkowi Walki Zbrojnej i wcielone jako Rejon I Obwodu Żoliborz ZWZ-AK, kryptonim „1/17”, XXII-21”. Od 1 sierpnia 1944 oddziały walczyły w powstaniu warszawskim jako Zgrupowanie „Żaglowiec”. Od 9 sierpnia do 30 września ponownie jako 21 Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Po kapitulacji Warszawy, na rozkaz dowódcy 21 pułku piechoty płk. Stanisława Sosabowskiego, w połowie października 1939[1], podjęto działania organizowania pułku w konspiracji[2]. Z uwagi na poszukiwania płk. Sosabowskiego przez Gestapo zmuszony był do opuszczenia kraju. Przed wyjazdem upoważnił do dalszych działań mjra Stefana Obrębowskiego, dowódcę 3 batalionu pułku, który jednak został zatrzymany w szpitalu i wywieziony do obozu jenieckiego[3]. Działania organizacyjne podjął chor. Stefan Szuba. Początkowo zorganizowano zawiązki trzech kadrowych batalionów.
We wrześniu połowie 1940 struktury pułku zostały podporządkowane dowódcy Obwodu Żoliborz ZWZ mjr. Mieczysławowi Niedzielskiemu „Boruta”. Wraz z rozwojem Obwodu struktury zostały przyporządkowane Rejonowi 1 Obwodu[4]. Dotychczasowe zawiązki batalionów zostały przekształcone w plutony:
- Pluton 201 – dowódca por. Eugeniusz Muszyński „Paweł”, składał się w większości z pracowników kolei.
- Pluton 202 – dowódca st. sierż. Tadeusz Magier „Żytomirski”;
- Pluton 204 – dowódca ppor. Jan Zdziernicki „Bogdan” (aresztowany w 1942), ppor. Wacław Wysocki „Piotr”;
- Pluton 206 – dowódca ppor. Witold Jabłonowski-Grzymała „Marek”;
- Pluton 207 dowódca NN „Zdzisław”[4].
Do końca 1941 stan oddziału wynosił 250 żołnierzy[5]. W pierwszej połowie 1942 przydzielono do oddziału pluton młodzieży z organizacji Polska Niepodległa złożonej z młodzieży Bielan i z Marymontu, tworząc Pluton 203 pod dowództwem chor. Michała Hurła „Vis”[5].
Po zmianach w kierownictwie rejonu w 1942 dowództwo oddziałów 25 lipca 1942 objął por. Marian Kamiński „Jur”. W 1943 utworzono dwa nowe plutony:
- Pluton 208 – dowódca por. Stanisław Witomski „Jacek”. Pluton złożony był z policjantów Policji Polskiej GG;
- Pluton 209 – dowódca st. sierż. Władysław Bożyk „Bondar” z Polskiej Organizacji Zbrojnej[5].
Na przełomie 1942 i 1943 w skład rejonu włączono pododdział NSZ pchor. Jerzego Lubelskiego „Wojciecha”, który utworzył Pluton 205, oraz sformowano pluton pracowników kolei 210[5].
Organizacja i obsada personalna Zgrupowania 31 lipca 1944
[edytuj | edytuj kod]Oddziały rejonu liczyły łącznie 874 żołnierzy, w tym 32 oficerów, 54 podchorążych, 276 podoficerów, 460 szeregowych i 52 kobiety z WSK. W składzie Zgrupowania 671 żołnierzy stanowiło I rzut, zaś 240 wchodziło w skład oddziałów drugiego rzutu WSOP[6].
Zgrupowanie 31 lipca 1944 posiadało następujące uzbrojenie: 2 granatniki PIAT z 16 nabojami, 1 ckm (1145 naboi), 2 lkm (980 naboi), 52 kb (2598 naboi), 12 pistoletów maszynowych (8323 naboi), 66-69 pistoletów (2360 naboi), 1094 granaty ręczne, 129 butelek z benzyną[7].
- Dowództwo Zgrupowania
- dowódca – kpt. Marian Kamiński „Żaglowiec”;
- zastępca dowódcy i adiutant – ppor. Stefan Szuba „Leszcz”;
- lekarz – ppor. Jerzy Szawdyn „Sosna”;
- p.o. kwatermistrza – chor. Józef Klak „Fenicz”;
- kapelan – ks. Stefan Sydry „Karol”;
- oficer pionierów – st. sierż. Jan Chylak „Olek”;
- oficer łączności – sierż. pchor. / ppor. Eugeniusz Piotrowski „Gama”[8];
Poczet dowódcy i kwatermistrzostwo liczył 2 oficerów, 27 podoficerów, 10 szeregowych i 10 kobiet z WSK[6].
- Oddziały bojowe
- Zgrupowanie I – dowódca por. rez. Eugeniusz Muszyński „Paweł”; Zgrupowanie liczyło 101 żołnierzy (w tym 6 oficerów, 1 podchorąży, 56 podoficerów, 35 szeregowych i 3 kobiety z WSK[6].
- Pluton 201 – dowódca – por. Marian Kowalski „Arnold”;
- Pluton 210 – dowódca sierż. Edward Knyszewski „Wierny”;
- Zgrupowanie II – dowódca ppor. Michał Hurła „Vis”; Zgrupowanie liczyło 149 żołnierzy (w tym 2 oficerów, 31 podchorążych, 29 podoficerów, 84 szeregowych i 3 kobiety z WSK[6]. Zgrupowanie posiadało 4 pistolety maszynowe, 17 pistoletów, 23 karabiny, 12 granatników PIAT (16 szt. amunicji), 307 granatów i 25 butelek zapalających[9].
- Pluton 203 – dowódca por. Adam Szalankiewicz „Kozica”;
- Pluton 205 – dowódca kpr. pchor. Wojciech Lubelski „Wojciech”;
- Zgrupowanie III – dowódca ppor. rez. Jan Marczewski „Cap”; Zgrupowanie liczyło 125 żołnierzy (w tym 1 oficera, 9 podchorążych, 18 podoficerów, 89 szeregowych i 8 kobiet z WSK[6].
- Pluton 207 – dowódca st. sierż. Antoni Bardon „Maj”;
- Pluton 209 – dowódca st. sierż. Władysław Bożyk „Bondar”;
- Zgrupowanie IV – dowódca por. Stanisław Witomski „Jacek”; Zgrupowanie liczyło 107 żołnierzy (w tym 2 oficerów, 5 podchorążych, 68 podoficerów, 27 szeregowych i 5 kobiet z WSK[6]. Pluton 208 posiadał 1 lekki karabin maszynowy, 2 pistolety maszynowe, 2 karabiny, 2 pistolety, 91 granatów i 24 butelki zapalające[10].
- Pluton 206 – dowódca ppor. Witold Jabłonowski „Marek”
- Pluton 208 – dowódca – por. Stanisław Witomski „Jacek”
oraz podległe dowództwu:
- Pluton 202 CKM – dowódca ppor. Tadeusz Magier „Żytomirski”; Pluton liczył 25 żołnierzy, w tym 1 podchorążego, 12 podoficerów i 12 szeregowych[6]. Dowódca 1 drużyny – plut. Franciszek Malanowski „Kruta”
- Pluton 204 – dowódca ppor. Wacław Wysocki „Piotr”; Pluton liczył 35 żołnierzy, w tym 1 oficera, 3 podchorążych, 14 podoficerów, 16 szeregowych i 1 kobieta z WSK[6]. Pluton posiadał 1 pistolet maszynowy, 6 karabinów, 10 pistoletów, 71 granatów i 25 butelek zapalających[10]
- Pluton Łączności – dowódca sierż. pchor./ppor. Eugeniusz Piotrowski „Gama”; Pluton liczył 27 żołnierzy, w tym 1 podchorąży, 4 podoficerów, 19 szeregowych i 3 kobiet z WSK[6].
- Pluton Pionierów – dowódca st. sierż. Jan Chylak „Olek”. Pluton liczył 16 żołnierzy, w tym 6 podoficerów, 5 szeregowych i 5 kobiet z WSK[11][6].
- Zgrupowanie WSOP „Niagara”
- dowódca zgrupowania – kpt. Nikita Szaleńczak-Jurczenko „Sokół”;
- zastępca dowódcy – ppor. Władysław Jasiński „Topór”;
- Pluton 280 – dowódca ppłk st. spocz. art. Tadeusz Leon Scheybal;
- Pluton 281 – dowódca por. rez. kaw. Stanisław Drozdowicz „Jastrzębiec”;
- Pluton 282 – dowódca por. Władysław Jasiński „Topór”;
- Pluton 283 – dowódca ppłk w st. spocz. piech. Wiktor Drobyszewski „Nos”;
- Pluton 284 – dowódca por. NN „Śmiały”;
- Pluton 285 – dowódca NN „Strzemię”;
- Pluton 286 – dowódca ppłk NN „Doliwa”;
Oddziały WSOP liczyły 195 żołnierzy, w tym 18 oficerów, 3 podchorążych, 21 podoficerów, 139 szeregowych i 14 kobiet z WSK, natomiast plutony Użyteczności Publicznej liczyły 45 żołnierzy, w tym 21 podoficerów i 24 szeregowych[6].
Zadania na godzinę „W”
[edytuj | edytuj kod]Dla zgrupowania ustalono następujące bojowe zadania w godzinie „W”:
- Plutony 201 i 210 kolejowe, miały opanować Dworzec Gdański – miejsce koncentracji przy ul. Inflanckiej w betoniarni za Dworcem[12]. Po zdobyciu dworca, oddziały miały obsadzić urządzenia stacyjne, a następnie nawiązać łączność ze stacją towarową Warszawa Praga. Po wykonaniu tych zadań miało nastąpić wydzielenie parowozu z kilkoma pustymi lorami do dyspozycji pododdziałów walczących z oddziałami w Instytucie Chemicznym, oraz drugiej do wsparcia walczących o Fort Bema w 4 Rejonie[13].
- Plutony 203 i 205 miały zaatakować Bramę nr 2 Cytadeli Warszawskiej – miejsce koncentracji przy ul. Krajewskiego i ul. Dymińskiej;
- Plutony 207 i 209 miały zdobyć Fort Traugutta i Fort Legionów – miejsce koncentracji w rejonie ul. Krajewskiego;
- Pluton 202 miał wesprzeć ogniem karabinów maszynowych natarcie na Cytadelę i Fort Traugutta – miejsce koncentracji w rejonie ul. Krajewskiego;
- Pluton 204 miał opanować most kolejowy przy Cytadeli – miejsce koncentracji w rejonie ul. Krajewskiego;
- Plutony 206 i 208 miały zaatakować Instytut Chemii – miejsce koncentracji ul. Wyspiańskiego;
- Pluton saperów otrzymał zadanie zniszczenia podstacji telefonicznej i wysadzenia mostu kolejowego przy ul. Krajewskiego[12].
Udział w powstaniu warszawskim
[edytuj | edytuj kod]
1 sierpnia o godz. 17 oddziały zgrupowania przystąpiły do realizowania działań. Zgrupowaniem dowodził chor. Szuba „Leszcz”, z uwagi na fakt odcięcia dowódcy zgrupowania od oddziałów. Plutony 201 i 210 zdobyły bunkier przy Dworcu Gdańskim, jednak wskutek przeważających sił niemieckich oddziały zostały rozbite, zaś niedobitki wycofały się w stronę Starego Miasta. Zginął m.in. dowódca plutonu 210[14]. W tym samym czasie na Fort i Park Traugutta uderzyły plutony 207 i 209. Oba plutony zostały zatrzymane przez ogień nieprzyjaciela i praktycznie przestały istnieć (z plutonu 209 zostało zaledwie 4 żołnierzy). Do fosy fortecznej dotarła jedynie jedna drużyna dowodzona przez plut. pchor. Henryka Borkowskiego „Beton” uzbrojona jedynie w 64 granaty. Drużyna wycofała się dopiero w nocy ok. godz. 1.00[14]. Plutony 206 i 208 nie podjęły działania ataku na Instytut Chemiczny ze względu na minimalne stawiennictwo[14]. W tym samym czasie pluton 204 wyruszył z ul. Krajewskiego celem zdobycia mostu kolejowego. Od razu znalazł się w ogniu nieprzyjaciela z Cytadeli. Po wyruszeniu innych oddziałów na Cytadele udało się im wycofać na stanowiska wyjściowe[15]. Ok. 17.30 ruszył atak Plutonów 203 i 205 na Bramę nr 2 Cytadeli, wspierany ogniem Plutonu 202, jednak nie udało się sforsować bramy. Ranny został dowódca chor. Szuba „Leszcz”[15]. Ok. 23 zanikła działalność bojowa obu stron. W nocy żołnierze zgrupowania wraz z innymi oddziałami Obwodu Żoliborz wycofali się z Warszawy w stronę Puszczy Kampinoskiej. Na Żoliborzu pozostała jedynie drużyna pchor. Borkowskiego „Beton”, która przyłączyła się do oddziału rtm. Rzeszotarskiego „Żmija”.
W nocy z 4 sierpnia oddziały powróciły na Żoliborz. Zgrupowanie w składzie 138 osób (4 oficerów, 17 podchorążych, 38 podoficerów, 64 szeregowych i 15 kobiet) objęło odcinek południowy obejmujący: domy przy al. Wojska Polskiego 29 i 31, gmach „Poniatówki” oraz ul. gen. Zajączka do wylotu ul. Czarnieckiego (Pluton 202), barykadę przy ul. Mierosławskiego-Czarnieckiego i dozorowanie wschodniej strony Żoliborza oficerskiego (Pluton 204) odcinek od ul. Czarnieckiego-Zajączka do ul. Skwarczyńskiego włącznie w kierunku Dworca gdańskiego i Cytadeli. Oddział WSOP kpt. „Sokoła” obsadził budynek „PAST-y” przy ul. Felińskiego 39[16].
9 sierpnia 1944 Zgrupowanie ujawniło się jako 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”[17].
Znaczącym wysiłkiem bojowym „Żaglowca” były dwa, nieudane, nocne natarcia na Dworzec Gdański przeprowadzone z 20 na 21 sierpnia, podczas próby przebicia się oddziałów z Puszczy Kampinoskiej z odsieczą dla upadającego Starego Miasta.
W trakcie powstania zginęło 180 żołnierzy Zgrupowania, 45 zaginęło, zaś 45 było rannych[18].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Stanisław Podlewski: Rapsodia żoliborska. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1979 II wydanie, s. 137.
- ↑ Lechosław Karczewski, Eugeniusz Pokrowski: 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997, s. 88.
- ↑ Stanisław Podlewski: Rapsodia żoliborska. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1979 II wydanie, s. 137-138.
- ↑ a b Grzegorz Jasiński: Żoliborz 1944. Dzieje militarne II Obwodu Okręgu Warszawa AK w Powstaniu Warszawskim. Pruszków: 2009, s. 72.
- ↑ a b c d Grzegorz Jasiński: Żoliborz 1944. Dzieje militarne II Obwodu Okręgu Warszawa AK w Powstaniu Warszawskim. Pruszków: 2009, s. 73.
- ↑ a b c d e f g h i j k Grzegorz Jasiński: Żoliborz 1944. Dzieje militarne II Obwodu Okręgu Warszawa AK w Powstaniu Warszawskim. Pruszków: 2009, s. 97.
- ↑ Grzegorz Jasiński: Żoliborz 1944. Dzieje militarne II Obwodu Okręgu Warszawa AK w Powstaniu Warszawskim. Pruszków: 2009, s. 103.
- ↑ Eugeniusz Piotrowski. [w:] Kolekcja akt żołnierzy zarejestrowanych w rejonowych komendach uzupełnień, sygn. II.56.14728 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2023-12-09].
- ↑ Stefan Szuba. Zgrupowanie „Żaglowiec” w przygotowaniu do podjęcia walki w Warszawie 1 VIII 1944. „Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej”. Tom V, s. 203, 1961.
- ↑ a b Stefan Szuba. Zgrupowanie „Żaglowiec” w przygotowaniu do podjęcia walki w Warszawie 1 VIII 1944. „Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu II wojny światowej”. Tom V, s. 205, 1961.
- ↑ Piotr Matusak (pod red.): Powstanie warszawskie 1944. Wybór dokumentów. T. 2 Część 1. Warszawa: Agencja Wydawnicza „Egros”, 2001, s. 242-243.
- ↑ a b Lechosław Karczewski, Eugeniusz Pokrowski: 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997, s. 81.
- ↑ Grzegorz Jasiński: Żoliborz 1944. Dzieje militarne II Obwodu Okręgu Warszawa AK w Powstaniu Warszawskim. Pruszków: 2009, s. 109.
- ↑ a b c Lechosław Karczewski, Eugeniusz Pokrowski: 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997, s. 92.
- ↑ a b Lechosław Karczewski, Eugeniusz Pokrowski: 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997, s. 93.
- ↑ Grzegorz Jasiński: Żoliborz 1944. Dzieje militarne II Obwodu Okręgu Warszawa AK w Powstaniu Warszawskim. Pruszków: 2009, s. 195-196.
- ↑ Lechosław Karczewski, Eugeniusz Pokrowski: 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997, s. 97.
- ↑ Lechosław Karczewski, Eugeniusz Pokrowski: 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997, s. 151.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Grzegorz Jasiński: Żoliborz 1944. Dzieje militarne II Obwodu Okręgu Warszawa AK w Powstaniu Warszawskim. Pruszków: 2009.
- Tadeusz Magier, Z walk 21 Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy” w czasie powstania warszawskiego, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 3 (89) z 1979;
- Lechosław Karczewski, Eugeniusz Pokrowski: 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997.
